Ndër etnonimet e shqiptarëve është edhe “arnaut” në Lindjen e Mesme me forma të ndryshme: arnaut, arnaout, arnauti, arnalutar, aranita e të tjerë. Versioni i vjetër i këtij etnonimi (arvanid) e kanë marrë turqit pasi ranë në kontakt me shqiptarët dhe grekët (të cilët) i kanë quajtur shqiptarët “arvanitis” në mesjetë, kurse në gjysmën e shekullit XVI u shndërrua me metazezë në “arnavid”, duke zëvendësuar “van” me “nav”, e më pastaj në “arnaud” ose “arnaut”. Ky i fundit u paraqit me krijimin e zgjerimin e tri shteteve të mëdha në Lindjen e Mesme.
Në Lindjen e Mesme, përkatësisht prej Turqisë deri në Marok – ndonëse nuk ishte pjesë e Perandorisë Osmane – shqiptarët njihen më shumë si arnautë në variante të ndryshme, si pasojë e rrethanave historike prej shekullit XV, gjë që krijoi praninë e shqiptarëve në shërbime të ndryshme (ushtarë, komandantë, kapitenë, valinj, kadinj, punëtorë, treg tarë, studentë, intelektualë dhe sulltanë). Ky etnonim u paraqit me krijimin e zgjerimin e tri shteteve të mëdha në Lindjen e Mesme: Sulltanatit të Mamlukëve me seli në Kajro (1260-1517) që përfshinte Egjiptin, Jemenin, Arabinë, Leventin deri në jug të Anadollit, Perandorinë Osmane që përmbysi Sulltanatin e Mamlukëve më 1517 dhe e shtroi pushtetin e saj deri në Algjeri, si dhe Sulltanati i Marokut që ende vazhdon.
Pesë milionë arnautë
Si pasojë e këtyre rrethanave, kemi tani nja pesë milionë arnautë në Lindjen të Mesme, me shumicë në Turqi, pasi që numri i tyre u zvogëlua shumë shpejt në Egjipt e në Siri në gjysmën e dytë të shekullit XX dhe në fillim të shekullit XXI, si pasojë e ndryshimeve politike në rajon.
Sa i përket numrit të arnautëve tani në Lindjen e Mesme kemi shifra të ndryshme, e sidomos për Turqinë, por shifra e përmendur këtu bazohet në një takim të një delegacionit të Shqipërisë me presidentin e Turqisë Cevdet Sunay më 1969, i cili tha me atë rast se “ka më shumë se 2 milionë arnautë në Turqi”. Duke marrë parasysh se Turqia më 1970 kishte 35 milionë na del se shifra e përmendur (5 milionë) është më reale në krahasim me shifrat që rrisin numrin e arnautëve atje deri në 10 milionë.
Në lidhje me këtë temë kemi tre aspekte të ndryshme: Aspekti filologjik, aspekti historik dhe aspekti kulturologjik-politik.
“Arnaut, arnaout, arnauti, arnalutar, aranita…”
Ndër etnonimet e shqiptarëve është edhe “arnaut” në Lindjen e Mesme me forma të ndryshme: arnaut, arnaout, arnauti, arnalutar, aranita e të tjerë. Versioni i vjetër i këtij etnonimi (arvanid) e kanë marrë turqit pasi ranë në kontakt me shqiptarët dhe grekët (të cilët) i kanë quajtur shqiptarët “arvanitis” në mesjetë, kurse në gjysmën e shekullit XVI u shndërrua me metazezë në “arnavid”, duke zëvendësuar “van” me “nav”, e më pastaj në “arnaud” ose “arnaut”.
Paraqitja e këtij etnonimi në Lindjen e Mesme, përkatësisht në Egjipt, në burimet arabe të kohës filloi në gjysmën e dytë të shekullit XV, në Sulltanatin e Mamlukëve (1260-1517), pra para pushtimit osman të atij rajoni. Paraqitja e hershme e këtij etnonimi lidhet me ardhjen në fron të sulltanëve arnautë (Hoshkademi 1461-1467 dhe Demir Buga 1467-1468).
Arritja e dy arnautëve në postin e sulltanit në Kajro tregonte ndryshimin në sistemin ushtarako-politik në krahasim me atë në Perandorinë osmane. Edhe pse ishte i ngjashëm (i bazuar në rekrutimin e djemve për shërbime ushtarake dhe gradimin e tyre në hierarkinë ushtarake-administrative) në rastin e Perandorisë Osmane të gjitha postet ishin të hapura me përjashtim të postit të sulltanit, pra deri në postin e sedriazemit/kryeministrit (ku kemi mbi 30 të tillë shqiptarë), kurse në rastin e Sulltanatit të Mamlukëve përfshinte edhe postin e sulltanit.
Shqiptarët në poste sulltanësh
Ndaj me rendësi janë të dhënat që i paraqesin dy historianët më të njohur të Egjiptit të shekujve XV-XVI: Ibn Tugri Burdi dhe Muhammad Ibn Ijas. Në bazë të shkrimeve të të parit mund të hetohet një lidhje (lobi) shqiptare në krahasim me dy lidhje më të fuqishme që kanë sunduar në këtë sulltanat: lidhja turke dhe lidhja çerkeze. Kështu, të gjithë sulltanët që e kanë sunduar këtë sulltanat të madh gjatë 1260-1517 kanë qenë prej këtyre tri lidhjeve etnike. Në këto rrethana nuk ishte e rastit që në kohën e sulltanit të parë shqiptar (Hoshkademi 1461-1467) shqiptari tjetër (Demir Boga) u ngrit shpejt në poste të larta deri sa u bë sulltan më 1467.
Egjipti si një prej qendrave të Rilindjes Kombëtare
Historiani egjiptian i asaj kohe, Ibn Tugri Burdi (që mund të kishte prejardhje shqiptare nga nëna) kishte lidhje të ngushtë personale me këtë sulltanin e ri dhe e lavdëroi si “sulltani më i mirë që e sundoi Egjiptin prej kohës së Saladinit”.
Megjithatë, si pasojë e pushtimit osman të atij rajoni më 1516-1517, në atë rajon u ndie atëherë e më pas më shumë prania e arnautëve pasi që me administratën osmane erdhën dhe u vendosën shumë ushtarakë, valinj, kadinj. Si pasojë, në burimet arabe të shekullit XVI dalin më shumë të dhëna për arnautët te shkrimtarët e historianët vendës prej Marokut deri në Siri.
Në shekullin XIX me arritjen e Mehmet Ali Pashës në sundim të Egjiptit (1805-1849) dhe themelimin e dinastisë shqiptare që e sundoi atë vend deri më 1952, prania shqiptare u rrit shumë në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe Egjipti u bë një prej qendrave të Rilindjes Kombëtare shqiptare duke filluar me botimin e “Bletës shqiptare” më 1878.
Ushtarakët me mbiemrin “Arnaut”
Vërtet, në atë kohë, disa figura ushtarake e civile mbanin si mbiemër Arnaut, që tregonte qartë prejardhjen e tij. Gjatë sundimit të Mehmet Ali Pashës (1805-1949) që përfshiu edhe Sirinë gjatë 1831-1840, erdhën në Siri dhe u vendosën atje shumë shqiptarë që u shquan atje me këtë mbiemër të ri që tregonte prejardhjen e tyre. Si pasojë e Luftës Ballkanike (1912-1913) dhe gjendjes gjeopolitike në Ballkan gjatë viteve 1918-1945 erdhën dhe u vendosën në Siri mijëra shqiptarë nga Kosova, Maqedonia e Shqipëria, të cilët u njohën të gjithë si arnautë.
Ligji i Turqisë që fshinte prejardhjen dhe ikja në Siri
Mirëpo, në kohën kur në Turqinë e re doli më 1934 ligji i ri për emra, përkatësisht për mbiemrat, i cili ndalonte që mbiemri të tregonte një përkatësi etnike, fisnori ose fetare, në Siri shqiptarët filluan të paraqiten për nënshtetësinë siriane. Shumica e tyre zgjodhën për mbiemër “Arnaut” ose al-Arnaut ashtu siç ishin të njohur prej vendësve. Mbajtja e këtij mbiemri të përbashkët (Arnaut) ruante vetëdijen për prejardhjen ose identitetin deri te gjenerata e tretë të tyre, pasi që mbetën pa gjuhën kombëtare.
Me digjitalizimin e gjendjes civile në Siri tani u bë lehtë të dihet se sa arnautë kemi në Siri. Deri më 2011 na dolën nja 7000 vetë, kurse kemi shumë familje që mbajtën mbiemrin e familjes (Junizi, Zeqerija etj.) që rrit më shumë numrin e shqiptarëve atje. Mirëpo, për fat të keq, numri i tyre ra shpejt, si pasojë e luftës civile në Siri (2011-2019), e cila në të vërtetë nuk mori fund.
Kështu, tani shumë prej këtyre shkuan si refugjatë dhe u vendosën në disa shtete në Lindjen e Mesme (Liban, Egjipt dhe Turqi) dhe në Evropë (Gjermani, Holandë, Austri etj.).
Mosinteresimi i Kosovës
Në aspektin e tretë (kulturologjik-politik) mund të shtrohet pyetja për interesimin ose mosinteresim e Kosovës për arnautët në Siri e në Turqi, pasi që shumica i tyre janë prej këtij trungu. Mund të hetohen dy faza: deri në vitet ‘80 të shekullit XX e më pas. Deri në vitet ‘80 hetohej një interesim më i madh që paraqitej në shtyp e TV si dhe me ndonjë iniciativë, sikurse organizimi i një jave të kulturës kosovare në Damask më 1980 me një koncert i “Shotës” që i ngjalli arnautët e Sirisë. Më vonë shihet një rënie interesimi që arriti kulmin gjatë luftës civile në Siri (2011-2019) kur arnautët e Sirisë përjetuan vitet më të rënda. Në lidhje me Turqi, kemi një raport më të mirë, e sidomos me hapjen e një qendre kulturore në Stamboll, e me vizitën e kryeministrit Albin Kurti gjatë këtij viti në Stamboll dhe takimi i tij me disa personalitete të mërgatës kosovare atje.
Megjithatë, ndihet në Kosovë një diferencim midis dy rrymave kulturo-politike pas vitit 2000: një orientim i përgjithshëm evropian që vazhdon të interesohet për arnautët në Lindjen e Mesme si krah të trungut shqiptar dhe një orientim më evropian që ka një ndjeshmëri ndaj Orientit.
Në këtë kontekst vjet u paraqit më 2023 një ide për një konferencë shkencore ndërkombëtare për arnautët në Lindjen e Mesme (Historia-Kultura-Kontributi i arnautëve). Siç dihet për një konferencë të këtillë duhen dy gjëra: koncepti shkencor dhe buxheti. U përballua koncepti shkencor dhe u paraqit së pari Instituti për Studime e hulumtime Islame pranë BIK-ut për organizimin e kësaj konference me tërë shpenzimet. Mendimi im ishte që do të ishte më mirë të bëhet në bashkëpunim me një institut me traditë sikurse Instituti Albanologjik. Atëherë koncepti iu përcoll ish-drejtorit prof. Hysen Matoshi në vjeshtë të 2023-s. Pas një kohe mora vesh se nuk ka disponim për këtë temë.
Ndaj, në këtë tribunë më duket tani që më mirë Seminari ta këtë një sesion për këtë temë vitin e ardhshëm si pikënisje për një konferencë ndërkombëtare rreth kësaj teme që më shumë i takon Kosovës.
Fragmente nga një referim i mbajtur në Institutin Albanologjik në kuadër të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare më 23.08.2024