Një figurë e rëndësishme e Rilindjes Kombëtare dhe njëri nga themeluesit e shtetit shqiptar, Luigj Gurakuqi, mbetet një personalitet i pazëvendësueshëm në historinë dhe kulturën shqiptare.
I njohur për kontributin e tij në arsim, politikë dhe gjuhësi, Gurakuqi ishte një shkrimtar e poet, si dhe një dëshmor i vërtetë i idealit kombëtar, i vrarë në vitin 1925. Trashëgimia e tij artistike dhe patriotike vazhdon të frymëzojë brezat e rinj, ndërsa vepra e tij mbetet një dëshmi e pasurisë shpirtërore dhe intelektuale shqiptare.
Luigj Gurakuqi, me një thellësi të rrallë intelektuale, ka lënë një gjurmë të pashlyeshme në gjuhën shqipe. Një shembull i shkëlqyer i aftësisë së tij gjuhësore është një fjali me vlerë unike, të cilën ai e shkroi gjatë kohës që ishte i shtruar në spital ku një mik i tij vjen me e pa. Mbasi çmallen Luigji e pyet mikun e vet për një tjetër mik të përbashkët, që si duket s’e kishte marrë lajmin e shtrimit në spital dhe i shtron këtë kërkesë:
“Me kenë me mujtë, me pasë me shkue me i thanë me ardhë me më pa.”
Kjo fjali, e përbërë nga shtatë folje pa asnjë emër, mbiemër apo ndajfolje, dëshmon jo vetëm gjenialitetin e tij, por edhe pasurinë e veçantë të dialektit gegë.
Porosia e famshme është një monument i gjallë i asaj se sa e pasur është gjuha shqipe, sidomos kur përdoret me mjeshtëri.
Si kryetar i Komisionit Gjuhësor të Shkodrës, Gurakuqi punoi pa u lodhur për standardizimin dhe zhvillimin e gjuhës letrare shqipe. Kontributi i tij në këtë fushë shfaqet edhe në poezinë e tij “Qëndresa”, një himn për forcën e shpirtit njerëzor, që shkon përtej sfidave të jetës.
Qëndresa
Me gusht shkon vapa e me djelmni kalojnë
Gjith prrallat e kohës s’re;
Si n’dimën bora dhenë, kryet na zbardhojnë
Vjetët e kujdeset ne.
Me lule t’ershme e larca m’dukej shtrue
Bota sa ishe i ri;
N’gaz m’shkonte jeta, s’m’epej kurrë m’u ankue,
Kurrë zemra s’m’ndjellte zi.
Andrra t’kandshme m’livrjoshin nëpër mend
Si flutra pa ja da!
T’lum si vedin nuk njifshe tjetërkend,
Nuk dijshe kurr me kja.
Zanat tek unë shpesh zdrypshin e n’Mal Shejt
M’flakrojshin me mendim;
E vetë, sa niste Apolli me dridhë pejt,
Ia thojshe kangës me gzim.
Shum herë te bregu i prroni mbulue prej barit
Ku, rrokun dorë për dorë,
Valles ia krisshin nymfat me flokë arit,
E mblidheshin kunorë.
Shkojshe prej nadjes, e nën t’kandshmen hije
T’njij lisi veshun n’gjeth,
Për t’gjatë u shtrijshe, e t’eshëm bukurije,
Sytë sillshe rreth e rreth.
Rjedha e ujit përcillë me fyell t’barisë,
Me delet tue kullotë,
M’thirrte gjumin, un’ ndejë në prehën t’gjithsisë
Nisshe ngapak m’u kotë.
Era, tue shkelë mbi lule pa lanë gjurmë,
Me flokët e mi tue luejtë
Shkonte; vetë flejshe… Engjujt, pa ba zhurmë,
Zhdrypshin nën krahë me m’ruejtë!
Por! andrrat sot kaluen, prrallat djelmnore
Janë zhdukun e kanë tretë;
Ideve t’bukra, shpresavet lulzore
Veç emni u ka mbetë.
Oh! jeta përnjimend me rrena e vaj
Plot qenka n’kët botë t’lashtë!
U shueka tepër shpejt lakmimi i saj,
Si zjarmi i bam’ me kashtë.
Veç nji qëllim i naltë t’ban me durue,
E zemrën ta forcon;
Ndër kundërshtime s’vyen kurr me u ligshtue,
Mjer’ai qi nuk qindron.
Në këtë poezi, Gurakuqi trajton temën e qëndresës, duke përshkruar rrugëtimin e njeriut nga rinia e ëndrrave tek pjekuria, ku përballon realitetin me guxim dhe dinjitet. Kjo vepër, e shkruar me një gjuhë të pasur dhe figurative, tregon shpirtin artistik të një njeriu që ishte njëkohësisht poet, mendimtar dhe udhëheqës.
Vrasja e Luigj Gurakuqit në Bari të Italisë, në prill të vitit 1925, ishte një ngjarje tronditëse për kombin shqiptar. Një nga reaksionet më prekëse ndaj kësaj tragjedie erdhi nga poeti, shkrimtari dhe bashkëkohësi i tij i madh, Fan S. Noli.
Elegji për Luigj Gurakuqin
Nëno moj, mbaj zi për vllanë,
Me tre plumba na i ranë,
Na e vran’ e na e shanë,
Na i thanë trathëtor.
Se të deshte dhe s’të deshnin,
Se të qante kur të qeshnin,
Se të veshte kur të çveshnin,
Nëno moj, të ra dëshmor.
Nëno moj, vajto, merr malin,
Larot t’a përmbysnë djalin
Që me Ismail Qemalin
Ngriti flamur trimëror.
Nëno moj, m’a qaj në Vlorë
Ku të dha liri, kurorë,
Shpirt i bardhë si dëborë;
Ti s’i dhe as varr për hor.
Nëno moj, ç’është përpjekur
Gojë-mjalt’ e zëmër-hekur,
Syrgjyn-gjall’ e syrgjyn-vdekur,
Elegji e Nolit për Luigj Gurakuqin është një nga veprat më të ndjera të letërsisë shqiptare.
Në këtë elegji, Noli e sheh Gurakuqin jo thjesht si një politikan apo poet, por si një dëshmor të Atdheut, një shpirt të bardhë, të vrarë nga “larot”. Ai i drejtohet nënës Shqipëri, duke i kërkuar të mbajë zi për djalin që “me tre plumba na i ranë”. Kjo poezi shpreh hidhërimin e thellë dhe ndjeshmërinë e madhe të Nolit për vdekjen e një miku dhe një patrioti, i cili, së bashku me Ismail Qemalin, ngriti flamurin e pavarësisë në Vlorë. Vargjet e Nolit janë një dëshmi e qartë e asaj se sa shumë e vlerësonin personalitetet e kohës figurën e Gurakuqit.
Trashëgimia e Luigj Gurakuqit, e mishëruar në veprën e tij letrare dhe në kontributin e tij patriotik, mbetet një gur themeli i kulturës shqiptare. Ai shërben si një shembull frymëzimi për të gjithë ata që besojnë në fuqinë e fjalës dhe në idealin e lirisë.
A mendoni se njohja e thellë e gjuhës, si ajo e Gurakuqit, është thelbësore për zhvillimin e një kombi? /Korrespodenti