Prej shekujsh, njeriu është përpjekur të kuptojë fatin. Është diçka që na ndodh rastësisht, apo ka një mekanizëm të fshehtë që e lidh me mënyrën si mendojmë? Me ardhjen e mekanikës kuantike, disa e kanë parë fatin ndryshe: jo si magji, por si reflektim i mënyrës si universi reagon ndaj vëzhgimit tonë. Por, a ka vërtet prova që mendja njerëzore mund të ndikojë në realitet?
Në zemër të kësaj dileme qëndron “efekti i observatorit”. Në botën kuantike, grimcat nuk kanë sjellje fikse derisa të maten. Ato ekzistojnë në shumë gjendje njëherësh, në atë që quhet “superpozim”, derisa matja e shemb këtë gjendje dhe zgjedh vetëm një rezultat. Ky është fenomeni që u demonstrua në eksperimentin e famshëm të “dy thjerrave”, ku elektronet ndryshojnë sjellje sapo dikush i mat. Shumë njerëz e kanë interpretuar këtë si provë që “mendja ndikon në realitet”. Por fizikantët theksojnë se fjala “observator” nuk nënkupton domosdoshmërisht një njeri — çdo ndërveprim fizik mjafton për ta ndryshuar rezultatin. Pra, efekti është real, por jo “mendor”.
Megjithatë, disa shkencëtarë kanë dashur ta testojnë këtë ide. Në universitetin Princeton u zhvilluan eksperimente për të parë nëse mendja njerëzore mund të ndikojë në gjeneratorë kuantikë të numrave rastësorë. Rezultatet treguan devijime shumë të vogla, por që nuk u përsëritën në mënyrë të qëndrueshme. Një analizë e gjerë e botuar në Frontiers in Psychology e cila shqyrtoi qindra eksperimente, përfundoi se nuk ka prova të forta që vetëdija ndikon në sistemet kuantike. Efektet që u panë ishin brenda gabimit statistikor, pra mund të ishin thjesht rastësi.
Një teori tjetër interesante vjen nga fizikanti Roger Penrose dhe anesteziologu Stuart Hameroff, që propozuan se vetëdija lind nga procese kuantike brenda trurit. Sipas tyre, këto procese mund të ndikojnë në mënyrën si përjetojmë realitetin. Por shumica e neuroshkencëtarëve nuk janë dakord. Truri është shumë i ngrohtë dhe i lagësht për të ruajtur koherencë kuantike — pra, për të mbajtur të qëndrueshme ato procese të ndjeshme që ndodhin vetëm në kushtet ekstreme të laboratorëve fizikë. Deri tani, asnjë provë nuk tregon që truri “funksionon me kuantika”.
Në fund, pyetja që mbetet është: nëse mendja nuk ndikon fizikisht në realitet, pse ndonjëherë ndjejmë se “gjërat ndodhin siç i mendojmë”? Psikologët e shpjegojnë këtë si efekt i përqendrimit, perceptimit selektiv dhe rastësisë. Kur jemi të fokusuar, vëmë re më shumë mundësi, reagojmë më shpejt dhe krijojmë fatin tonë përmes veprimit jo përmes “fuqive mendore”.
Në fund të fundit, mekanika kuantike nuk e përjashton misterin e ekzistencës, por as nuk i jep mendjes pushtet magjik. “Efekti i observatorit” është real, por ndodh për arsye fizike, jo për shkak të dëshirave tona. Fati mbetet një përzierje mes rastësisë, përgatitjes dhe zgjedhjeve që bëjmë. Dhe ndoshta, pikërisht ky kombinim është ai që e bën jetën po aq shkencore sa edhe e paqartë./Korrespodenti