Shpesh në diskutimet për evolucionin shtrohet pyetja: “Nëse njerëzit evoluan nga majmunët, pse majmunët ende ekzistojnë?” Kjo pyetje vjen nga një keqkuptim i madh, pra nga ideja se evolucioni është një vijë e drejtë ku një specie shndërrohet drejtpërdrejt në një tjetër, dhe ajo e para zhduket.
Në të vërtetë, evolucioni funksionon si një pemë që degëzohet: popullsitë ndahen, izolohen, përshtaten në mjedise të ndryshme dhe me kalimin e kohës bëhen specie të veçanta.
Njerëzit nuk kanë dalë nga majmunët që shohim sot; njerëzit dhe majmunët modernë ndajnë një paraardhës të përbashkët të largët, i cili nuk ishte as “njeri”, as “majmun” në kuptimin modern. Prej atij paraardhësi, degë të ndryshme të pemës së primatëve ndoqën rrugë të veçanta: disa çuan drejt hominidëve dhe pastaj te Homo sapiens (njeriu modern), të tjerat drejt shumë specieve të majmunëve dhe afërmve të tyre që jetojnë sot.
Kjo është arsyeja pse ekzistojnë ende majmunët: sepse ata dhe ne jemi degë të ndryshme të së njëjtës pemë, që kanë vazhduar të evoluojnë paralelisht, jo njëra në kurriz të tjetrës. Kuptimi i këtij modeli të degëzimit e heq mitin se një grup “duhej të zhdukej” që të shfaqej tjetri. Evolucioni nuk zëvendëson me shkulje, por shumëfishon me degëzim.
Njerëzit nuk vijnë nga majmunët modern
Së pari, është e rëndësishme të dallojmë dy terma që shpesh ngatërrohen: majmunë (monkeys) dhe primatë pa bisht (apes). “Monkeys” në anglisht u referohet grupeve si majmunët e Botës së Re (Amerika Latine) dhe të Botës së Vjetër (Afrikë-Azi), që zakonisht kanë bisht dhe disa veçori të tjera dalluese.
Apes (si shimpanzetë, gorillat, orangutanët dhe gibonët), përfshirë edhe njerëzit, nuk kanë bisht dhe ndajnë tipare skeletike e neurologjike më të afërta mes tyre. Kur themi që “njerëzit nuk vijnë nga majmunët e sotëm”, nënkuptojmë se as nga apes modernë nuk vijmë drejtpërdrejt: ne dhe ata vijmë nga një paraardhës i përbashkët që jetoi miliona vjet më parë.
Ky paraardhës nuk ishte identik me asnjë specie moderne; ai dha dy linja kryesore: një që çoi drejt homininëve (degë ku më vonë shfaqen Australopithecus, pastaj Homo habilis, Homo erectus, Homo neanderthalensis dhe Homo sapiens) dhe një tjetër që çoi drejt majmunëve dhe apes që njohim sot. Me kalimin e kohës, presionet mjedisore (klima, ushqimi, habitatet, konkurrenca) bënë që këto linja të ndjekin trajektore të ndryshme.
Kështu, shfaqja e Homo sapiens nuk “zhduku” linjat e tjera; ato vazhduan të ekzistojnë e të përshtaten. Kjo është arsyeja pse sot kemi, njëkohësisht, njerëz dhe shimpanze/gorilla/orangutanë—jo si paraardhës e pasardhës të drejtpërdrejtë, por si kushërinj në pemën e primatëve.
Edhe ngjashmëritë gjenetike—shpesh citohet se njerëzit dhe shimpanzetë ndajnë rreth 98% të ADN-së—shpjegojnë afërsinë tonë evolucionare, por nuk thonë se njëri “doli prej” tjetrit.
Evolucioni është pemë, jo vijë
Evolucioni nuk ecën me modelin “A bëhet B e pastaj A zhduket”. Në realitet, speciazimi ndodh kur një popullsi ndahet (në hapësirë, kohë ose sjellje) dhe, për shkak të izolimit riprodhues, grumbullon ndryshime gjenetike që e bëjnë të paaftë për t’u kryqëzuar me popullsinë tjetër; në atë pikë kemi dy specie. Kjo ndarje mund të përsëritet shumë herë, duke krijuar një strukturë degëzimi si pemë. Sepse degët evoluojnë në paralel, grupi “A” mund t’i japë grupit “B” dhe grupit “C” pa u zhdukur vetë; të tria mund të ekzistojnë njëkohësisht për miliona vjet, secila duke u përshtatur në ekosistem dhe me mjedisin ku jeton.
Kështu ndodhi me primatët: disa degë shkuan drejt majmunëve të Botës së Re (me prehensile tails dhe përshtatje për jetesë në pyje tropikale të Amerikës), disa drejt majmunëve të Botës së Vjetër (Afrikë-Azi), disa drejt apes dhe brenda apes një degë e veçantë drejt homininëve.
Edhe brenda homininëve pati bashkëjetesë: për periudha të gjata, njerëzit modernë kanë bashkëjetuar me Neandertalët dhe Denisovasit, dhe ka prova gjenetike për ndërthurje (introgression) mes këtyre linjave.
Kjo tregon qartë se shfaqja e një dege të re (p.sh. Homo sapiens) nuk kërkon zhdukjen e menjëhershme të degëve të tjera. Modeli i pemës shpjegon edhe pse disa degë zhduken (p.sh. Neandertalët), ndërsa të tjera mbijetojnë: rezultati varet nga një mozaik faktorësh, si ndryshimet klimatike, sëmundjet, konkurenca, teknologjia, kultura, dhe jo thjesht nga “zëvendësimi linear”. Për këtë arsye, pyetja “pse ka ende majmunë?” nuk është një problem për evolucionin; përkundrazi, pritet të ketë shumë degë të gjalla njëkohësisht.
Provat: Fosilet, anatomia krahasuese dhe gjenetika
Qasja shkencore mbështetet te tri shtylla kryesore provash. Së pari, fosilet tregojnë një seri formash tranzicionale që ilustrojnë ndryshimet graduale në kohë: nga Australopithecus te format e hershme të Homo (si Homo habilis e Homo erectus), pastaj te linjat e vona si Neandertalët dhe, në fund, te Homo sapiens. Ky rekord nuk është i plotë (fosilizimi është i rrallë), por është mjaftueshëm i pasur për të skicuar një kronologji koherente me degëzime e zhdukje.
Së dyti, anatomia krahasuese dhe biologjia zhvillimore: ngjashmëritë në strukturën e skeletit, të trurit dhe të sistemit nervor mes njerëzve dhe apes, përfshi tipare si gishtat opozues, shikimi stereoskopik dhe disa elemente të denticionit, sinjalizojnë origjinë të përbashkët.
Së treti, gjenetika moderne e ka forcuar këtë histori: krahasimet e ADN-së tregojnë se njerëzit dhe shimpanzetë ndajnë rreth 98% ngjashmëri mes vete, dhe se njerëzit janë më të afërt me shimpanzetë e bonobot sesa me gorillat, pikërisht siç pritej nga “pema” e fosileve dhe të anatomisë.
Edhe detaje tjera si bashkimi i kromozomit 2 tek njeriu (që i korrespondon dy kromozomeve të ndara te shimpanzetë) japin një vulë të fuqishme të historisë sonë të përbashkët. Shtoji këtyre provat për ndërthurje gjenetike me Neandertalët/Denisovasit (gjurmë të ADN-së së tyre në popullatat moderne) dhe përfiton një tablo të përforcuar në shumë drejtime.
Këto prova jo vetëm që hedhin poshtë idenë e një “zinxhiri linear”, por edhe e bëjnë të pritshme bashkëekzistencën e shumë degëve, përfshirë majmunët modernë me njerëzit.
Pse keqkuptimi ende vazhdon?
Keqkuptimi “njerëzit erdhën nga majmunët” shpesh lind nga gjuha e përditshme dhe nga skemat didaktike të thjeshtuara. Imazhi i famshëm “nga majmuni te njeriu modern” paraqet një varg figurash në vijë të drejtë, duke krijuar idenë e zëvendësimit linear.
Në realitet, edhe kur përdoret për të ilustruar ndryshimet posturale e morfologjike, kjo skemë fsheh pjesën më kritike: degëzimin. Po ashtu, termi i përditshëm “majmun” përdoret pa dallim për “monkeys” dhe “apes”, duke mjegulluar faktin se njerëzit janë primatë pa bisht (apes) dhe se “majmunët” në kuptimin e zakonshëm përfshijnë disa grupe të ndryshme.
Mediat dhe rrjetet sociale shpesh preferojnë tituj të shkurtër e të mprehtë, të cilët, pa kujdes terminologjik, e përforcojnë mitin. Më tej, njerëzit natyrshëm kërkojnë rrëfime lineare, pasi janë më të lehta për t’u ndjekur, ndërsa biologjia reale është shumë më komplekse dhe e ndërlikuar.
Një tjetër arsye pse ky keqkuptim vazhdon lidhet me botëkuptimet fetare, veçanërisht në shoqëritë ku besimet monoteiste kanë ndikim të madh kulturor dhe arsimor. Në mësimet e shumë feve monoteiste, krijimi i njeriut përshkruhet si një akt i drejtpërdrejtë hyjnor, jo si një proces gradual evolutiv. Kjo bën që një pjesë e besimtarëve të refuzojnë ose të mos e pranojnë plotësisht teorinë e evolucionit, duke e interpretuar si të papërputhshme me shkrimet e shenjta. Në këtë kontekst, shprehja “njerëzit erdhën nga majmunët” shpesh përdoret si karikaturë ose thjeshtim i qëllimshëm, për ta paraqitur evolucionin si absurd apo ofendues ndaj besimit.
Megjithatë, edukimi më i mirë në biologjinë evolucionare, që thekson speciazimin, pemët filogjenetike dhe provën ndërdisiplinore, e zhbën gradualisht këtë mit. Dhe ja thelbi: njerëzit nuk zëvendësuan majmunët; njerëzit dhe majmunët janë kushërinj evolucionarë. Ne bashkëekzistojmë sepse evolucioni nuk ndjek një vijë drejt një “majë” të vetme; ai degëzohet në shumë drejtime, duke krijuar një shumëllojshmëri formash që, kur kanë kombinimin e duhur të fatit dhe përshtatjes, vazhdojnë të jetojnë krah për krah.
Si përfundim, njerëzit nuk evoluan nga majmunët e sotëm. Ne dhe ata kemi një paraardhës të përbashkët dhe kemi evoluar në degë të ndara të së njëjtës pemë. Evolucioni është një proces degëzues, i vërtetuar nga fosilet, anatomia dhe gjenetika, prandaj është normale që sot të ekzistojnë si njerëzit, ashtu edhe majmunët modernë. Kur ta shohim evolucionin si pemë, e jo si vijë, atëherë pyetja “pse ka ende majmunë?” nuk ka më kuptim. /Përgatiti: Inteligjenca n’3D