Teoria e Evolucionit përmes përzgjedhjes natyrore, e formuluar nga Çarls Darvini në librin e tij “Origjina e Specieve”, ku shpjegon se si organizmat ndryshojnë me kalimin e brezave, duke trashëguar tipare që u japin përparësi për mbijetesë dhe riprodhim.
Darvini vuri re se brenda një popullate ka dallime mes individëve – për shembull, zogjtë finch në Ishujt Galapagos kishin forma të ndryshme sqepash. Individët me tipare më të përshtatshme për mjedisin kanë më shumë gjasa të mbijetojnë dhe të lënë pasardhës, të cilët trashëgojnë ato tipare. Me kalimin e kohës, këto tipare bëhen më të zakonshme në popullatë – ky proces quhet përzgjedhje natyrore dhe është themeli i evolucionit.
Edhe pse Darvini nuk e njihte ende gjenetikën, kërkimet e mëvonshme zbuluan rolin e gjeneve dhe mutacioneve gjenetike, të cilat shpjegojnë se si ndodhin këto ndryshime nga një brez në tjetrin.
Ai e quajti këtë përzgjedhje “natyrale” për ta dalluar nga përzgjedhja artificiale, ku njerëzit ndërhyjnë për të zgjedhur tipare të dëshiruara, siç ndodh në mbarështimin e kafshëve.
Evolucioni mund të ndodhë në shkallë të vogël — si ndryshimi i ngjyrës ose madhësisë së një specieje brenda disa brezave, që quhet mikroevolucion. Por në periudha shumë të gjata, ndryshimet e grumbulluara mund të çojnë në krijimin e specieve të reja – ky proces quhet makroevolucion. Shembujt përfshijnë kalimin e disa gjitarëve tokësorë në balena ose prejardhjen e zogjve nga dinosaurët.
Darvini gjithashtu identifikoi një formë tjetër përzgjedhjeje – përzgjedhja seksuale, që lidhet me tërheqjen e partnerëve. Tipare si puplat e pallonjve ose brirët e drerëve janë shembuj të evolucionit përmes këtij procesi.
Evolucioni i balenave: Nga toka në oqean
Një nga shembujt më të qartë të përzgjedhjes natyrore është evolucioni i balenave. Duke ndjekur idetë e Darvinit, shkencëtarët kanë rindërtuar mënyrën se si këta gjitarë u kthyen nga jetë tokësore në jetë detare, përmes një sërë ndryshimesh të parashikueshme.
Një nga ndryshimet më domethënëse ishte zhvendosja e vrimës së frymëmarrjes (spirakulës). Mutacione të rastësishme bënë që disa balena të hershme ta kishin vrimën e hundës më prapa në kokë, duke u mundësuar të merrnin frymë pa dalë plotësisht mbi sipërfaqe. Kjo përshtatje i bëri më të suksesshme, ndaj ato lanë më shumë pasardhës.
Trupi i balenave gjithashtu pësoi ndryshime: këmbët e përparme u kthyen në pendë notimi, këmbët e pasme u zhdukën, trupi u bë më i rrëshqitshëm në ujë dhe u zhvilluan pendë të forta bishti. Këto ndryshime ndodhën gradualisht përmes përzgjedhjes natyrore, ndërsa organizmat më të përshtatshëm për jetesë detare mbijetuan e u shumuan.
Fillimisht, mungesa e fosileve ndërmjetëse bëri që kundërshtarët e evolucionit, veçanërisht krijuesistët, të dyshonin në këtë histori. Por që nga vitet 1990, janë zbuluar fosile, të dhëna nga zhvillimi embrional dhe analiza gjenetike që tregojnë qartë se balenat e sotme rrjedhin nga gjitarë tokësorë.
Darvini vetë pati spekuluar për këtë ide në botimin e parë të librit të tij. Ai përmendi si shembull arinjtë që notonin me gojë hapur për të kapur insekte dhe sugjeroi se përmes përzgjedhjes natyrore mund të shndërroheshin në krijesa ujore si balenat. Kjo ide u tall nga publiku dhe u hoq nga botimet e mëvonshme. Sot dihet se Darvini kishte të drejtë për parimin, por jo për kafshën – balenat nuk e kanë origjinën nga arinjtë, por nga paraardhës të hipopotamëve dhe lopëve.
Teori të tjera të evolucionit dhe ndryshimi që solli Darvini
Darvini nuk ishte i vetmi që formuloi një teori për evolucionin. Rreth të njëjtës kohë, Alfred Russel Wallace arriti në të njëjtin përfundim në mënyrë të pavarur, por ndikimi i tij ishte më i kufizuar. Sidoqoftë, para Darvinit, shumë biologë dhe gjeologë e diskutonin evolucionin si ide, por pa një mekanizëm të qartë ai shihej si spekulim i paverifikuar.
Edhe Jean-Baptiste Lamarck, biolog francez, kishte propozuar që organizmat përshtateshin me mjedisin dhe ua kalonin këto përshtatje pasardhësve. Ai mendonte se sjellja ndikonte trupin — si një atlet që zhvillon muskuj përmes stërvitjes — dhe se këto ndryshime trashëgoheshin. Një shembull i tij ishte gjirafa, që sipas Lamarckut, zgjaste qafën për të arritur gjethet e pemëve dhe kjo përshtatje u kalonte brezave të ardhshëm.
Megjithatë, Darvini e shihte ndryshe. Ai nuk besonte se tiparet e fituara kaloheshin te pasardhësit. Sipas tij, gjirafat kanë variacione natyrore në gjatësinë e qafës, dhe ato me qafë më të gjatë mbijetojnë më mirë në mjedise ku gjethet janë të larta. Me kalimin e kohës, këto tipare bëhen më të zakonshme përmes përzgjedhjes natyrore.
Për Darvinin, evolucioni nuk ishte domosdoshmërisht një proces drejt më shumë kompleksiteti, por një proces i adaptimit gradual nëpërmjet mbijetesës së më të përshtatshmëve.
Sinteza moderne dhe provat që mbështesin evolucionin
Darvini hodhi themelet e teorisë së evolucionit, por nuk njihte gjenetikën, që më vonë u bë shtylla e sintezës moderne evolucionare. Kjo sintezë bashkon idetë e përzgjedhjes natyrore me njohuritë mbi ADN-në dhe mënyrën se si trashëgohen tiparet përmes gjeneve. Mutacionet — ndryshime të rastësishme në ADN — janë burimi i variacionit që përzgjedhja natyrore “zgjedh” për mbijetesë dhe përshtatje.
Mutacionet ndodhin për shkak të gabimeve në kopjimin e ADN-së ose ndikimeve të jashtme si rrezatimi. Shumica janë të dëmshme ose neutrale, por ndonjëherë ndodhin edhe mutacione të dobishme. Këto mutacione përhapen në popullatë nëse ndihmojnë organizmin të mbijetojë e të riprodhohet. Mutacionet janë të rastësishme, por përzgjedhja për to nuk është.
Evolucioni nuk ndodh vetëm përmes përzgjedhjes natyrore. Rrjedhja e gjeneve (kur individët migrojnë nga një popullatë në tjetrën) dhe shmangia gjenetike (ndryshime të rastësishme në frekuencën e gjeneve) janë mekanizma të tjerë që ndikojnë.
Së fundmi, një fushë e re e quajtur epigjenetikë ka treguar se ndryshime të jashtme në ADN — pa ndryshuar vetë gjenet — mund të ndikojnë në mënyrën si shprehen tiparet dhe madje mund t’u kalohen pasardhësve. Kjo sjell një nuancë të re në diskutimin për trashëgiminë, që ngjan pjesërisht me idetë e Lamarckut.
Çfarë provash kemi për evolucionin?
Teoria e evolucionit mbështetet nga një gamë e gjerë provash nga shkenca moderne:
Gjenetika: ADN-ja e specieve të ndryshme tregon ngjashmëri të mëdha, sidomos midis atyre që kanë një paraardhës të përbashkët.
Paleontologjia dhe gjeologjia: Fosilet tregojnë se organizmat kanë ndryshuar gradualisht me kalimin e kohës. Zbulimi i fosileve kalimtare si Ambulocetus natans në vitin 1994 dhe Indohyus në 2007 ofron prova të qarta për tranzicionin nga jeta tokësore në atë ujore tek balenat.
Biologjia zhvillimore: Embrionet e gjitarëve detarë si balenat zhvillojnë gjymtyrë të pasme që zhduken më vonë – një gjurmë e së kaluarës së tyre tokësore.
Gjithashtu, studimet gjenetike tregojnë se hipopotamët janë të afërmit më të afërt të balenave, duke përforcuar idenë se të dyja grupet kanë një paraardhës të përbashkët. Në balena janë gjetur gjene që dikur ishin aktivë për funksione tokësore, si prodhimi i pështymës, por që sot janë çaktivizuar.
A është teoria e evolucionit kontradiktore?
Edhe pse teoria e evolucionit mbështetet nga një gamë e gjerë provash shkencore — nga fosilet, gjenetika dhe biologjia zhvillimore — ajo ende has rezistencë nga disa individë dhe grupe. Disa liderë fetarë dhe politikanë sugjerojnë se jeta është krijuar nga një fuqi më e lartë dhe propozojnë që shkollat të mësojnë projektimin inteligjent krahas evolucionit.
Por shumica e shkencëtarëve nuk shohin kundërshti midis besimit fetar dhe pranimit të evolucionit. “Shumë njerëz kanë besime të thella dhe njëkohësisht e pranojnë evolucionin,” thotë antropologia Briana Pobiner.
Sot, përzgjedhja natyrore — përmes variacionit, trashëgimisë dhe mbijetesës së më të përshtaturve — mbetet shtylla e biologjisë moderne. Siç shprehet biologu John Lambshead, ajo ka për biologjinë të njëjtin status që ka mekanika kuantike për fizikën apo modeli atomik për kiminë.
Referencë kryesore: Ky artikull është bazuar në informacionin e përpunuar nga artikulli origjinal në anglisht mbi Teorinë e Evolucionit të Darvinit, duke përfshirë citime nga National Geographic, BioMed Central, Muzeu i Historisë Natyrore dhe revista të specializuara si Science.
Kuptimi i evolucionit na ndihmon të shohim lidhjen mes të gjitha formave të jetës, të kuptojmë sfida moderne si rezistenca ndaj antibiotikëve, dhe të reflektojmë për ndikimin e ndryshimeve klimatike te speciet. Teoria e Darvinit mbetet një nga shtyllat më të fuqishme të shkencës moderne. /Intelligjenca n’3D