Shkencëtarët, përmes studimeve të reja neuroshkencore, po hedhin dritë mbi një prej mistereve më të mëdha të ekzistencës njerëzore: çfarë ndodh në tru në momentet pranë vdekjes. Duke analizuar dëshmitë e pacientëve që kanë përjetuar këto momente, si dhe duke studiuar mekanizmat biologjikë, ekspertë si Dr. Charlotte Martial nga Universiteti i Liezhit, sugjerojnë se fenomene si “drita e bardhë në fund të tunelit” apo takimi me të afërm të vdekur, mund të jenë rezultat i një stuhie neurokimike të shkaktuar nga mungesa e oksigjenit në tru. Ky shpjegim shkencor ofron një perspektivë të re për një fenomen që ka magjepsur dhe frikësuar njerëzimin prej shekujsh.
Frika nga vdekja, e njohur në terminologjinë mjekësore si tanatofobi, është një ankth real për shumë njerëz. Përtej besimeve fetare apo filozofike, provat faktike mbi atë që ndodh realisht kur largohemi nga kjo botë kanë qenë gjithmonë të pakta. Kinematografia, me filma si “Flatliners”, ka eksploruar shpesh idenë e jetës pas vdekjes. Dëshmitë e atyre që u janë rikthyer situatave kritike shpesh përputhen me idenë e një “drite të bardhë verbuese”, ndërsa të tjerë pohojnë se gjithçka shuhet sapo truri ynë ndalon së funksionuari.
Një nga rastet më të dokumentuara, siç raporton tabloidi britanik Metro, është ai i Tom Kearney, një burrë nga Londra, i cili në dhjetor të vitit 2009 u përplas nga një autobus, transmeton Korrespodenti.
Përplasja i shkaktoi një frakturë të kafkës dhe i dëmtoi mushkëritë. Pasi u transportua me urgjencë në spital, Kearney ra në koma, gjatë së cilës pati një përvojë të thellë pranë vdekjes (NDE – Near-Death Experience).
Dr. Charlotte Martial, një neuroshkencëtare në Grupin e Shkencës së Komës, i përshkruan këto përvoja si “episode të vetëdijes së shkëputur”, të cilat nuk kanë asnjë lidhje me mjedisin tonë fizik. Këto fenomene ndodhin në situata kërcënuese për jetën, si aksidenti i Kearney-t, por edhe gjatë emergjencave të tjera kritike si sulmet në zemër. Hulumtimi i saj bazohet në dëshmitë e pacientëve, shumë prej të cilëve raportojnë përvoja jashtë-trupore, drita të forta, takime me entitete të ndryshme, apo një ndjenjë harmonie absolute. Shumë prej tyre pohojnë se kanë parë të afërm të dashur që nuk jetojnë më ose se i gjithë filmi i jetës së tyre u ka kaluar para syve në pak sekonda.
Por cila është shkenca që fshihet pas këtyre rrëfimeve? Dr. Martial shpjegon se gjithçka nis nga një proces biologjik. “Ne sugjerojmë se hipoksia (mungesa e theksuar e oksigjenit në qeliza) është pikënisja e një kaskade mekanizmash specifikë neurokimikë,” thotë ajo. Kur truri nuk merr mjaftueshëm oksigjen, ai çliron një sërë substancash kimike që mund të shkaktojnë përvojat e sipërpërmendura. “Ne kemi listuar ndryshimet në neurotransmetues që mund të çojnë në veçori specifike, si halucinacionet vizuale, ndjenja intensive e paqes, apo shkëputja nga realiteti fizik.”
Ndër kimikatet që çlirohen, serotonina shpesh lidhet me halucinacionet vizuale, por edhe neurotransmetues të tjerë si dopamina, noradrenalina, GABA, glutamati dhe endorfinat luajnë një rol thelbësor në krijimin e këtyre përvojave. Interesant është fakti se ndjenja e paqes mund të jetë një reagim mbrojtës i trupit. “Ky mund të shfaqet si një mekanizëm mbrojtës kur njerëzit përballen me një situatë jashtëzakonisht stresuese, të dhimbshme ose kërcënuese për jetën,” shton Dr. Martial.
Dëshmia e Kearney-t i jep një dimension njerëzor këtij shpjegimi shkencor. Ai pretendon se, ndërsa ishte në koma, mund të dëgjonte gjithçka rreth tij. “Gruaja ime më fliste çdo ditë. Ajo sillte miqtë e mi, familja më vizitonte, të gjithë më flisnin,” kujton ai. “Kjo është jashtëzakonisht e rëndësishme, sepse koma është pak a shumë si të jesh në një nëndetëse nën ujë dhe të përpiqesh të orientohesh përmes tingujve. Unë isha në gjendje të ndërtoja një botë mendore që ekzistonte brenda komës sime, e cila nuk ishte aspak e pakëndshme. Udhëtova në shumë vende në kohë. Tani i kam konsoliduar plotësisht ato kujtime si kujtime ëndrrash.” Ai tregon se takoi të afërm që kishin vdekur prej kohësh, të cilët i thanë se “nuk ishte ende koha e tij”, përpara se të kalonte nëpër një “portë”. Më pas, ai u transportua në kuzhinën e vjehrrit dhe vjehrrës së tij në Nju Jork, pastaj në Irlandë, dhe në fund, kaloi nëpër një derë të mbuluar me bimë kacavjerrëse, ku u zgjua nga koma.
Megjithëse përvoja e Kearney-t tingëllon paqësore, Dr. Martial është veçanërisht e intriguar nga rastet më makabre. “Për mua, më intrigueset janë përvojat negative,” thotë ajo. “Dëshmitë shpesh përshkruajnë skena të tmerrshme, si takime me qenie monstruoze ose botë të zjarrta, por këto fenomene mbeten ende pak të kuptuara dhe kryesisht të paeksploruara në literaturën shkencore.”
Ndërsa misteri i plotë i vdekjes mbetet ende i pazbuluar, shkenca ofron një dritare gjithnjë e më të qartë në proceset biologjike që shoqërojnë momentet tona të fundit. Ajo që përjetohet si një udhëtim shpirtëror mund të jetë, në thelb, simfonia e fundit dhe komplekse e trurit tonë, një përgjigje e orkestruar kimikisht përballë pragut final të jetës. /Korrespodenti