Në zemër të përvojës njerëzore qëndron një paradoks sa i lashtë, aq edhe fundamental: pse çdo fe në botë, nga Krishterimi te Hinduizmi, nga Islami te Judaizmi, pretendon me siguri absolute se është e vetmja rrugë e vërtetë drejt Zotit, ndërkohë që i konsideron të gjitha të tjerat si të gabuara apo të paplota?
Studiues të ndryshëm të feve pohojnë se kjo bindje nuk buron thjesht nga arroganca, por nga një ndërthurje komplekse e psikologjisë njerëzore, nevojave evolucionare për mbijetesë, strukturës logjike të vetë besimeve dhe narratives historike që ato kanë ndërtuar, shkruan Inteligjenca n’3D.
Pse jemi të programuar të besojmë në një të vërtetë?
Nga një këndvështrim shkencor dhe evolucionar, feja ka shërbyer si një mekanizëm i fuqishëm për bashkëpunim dhe kohezion social. Historiani Yuval Noah Harari argumenton se aftësia e Homo Sapiens për të besuar në “mite dhe tregime të përbashkta” – si perënditë, kombet apo paratë – ishte ajo që i lejoi të bashkëpunonin në grupe masive dhe të dominonin planetin.
Në këtë kontekst, një fe nuk ishte thjesht një sistem besimi personal, por një element unifikues social. Që ky element unifikues të ishte i fortë, do të duhej të ishte ekskluziv. Krijimi i një identiteti të përbashkët “ne” (besimtarët e vërtetë) kërkonte në mënyrë të pashmangshme krijimin e një kategorie “ata” (jobesimtarët ose besimtarët e devijuar). Ky instinkt njerëzor, i rrënjosur thellë në të kaluarën tonë evolucionare, e bën pretendimin për të vërtetën absolute një mjet mbijetese për grupin. Besimi se “Zoti ynë është i vetmi Zot i vërtetë” forcon lidhjet brenda grupit dhe krijon një barrierë mbrojtëse ndaj të huajve.
Për më tepër, truri i njeriut është i prirur të kërkojë rregull dhe të shmangë paqartësinë, një fenomen i njohur si “disonanca kognitive”. Është psikologjikisht e vështirë të mbahen dy ide kundërshtuese njëkohësisht, si për shembull “Feja ime është e vërtetë” dhe “Një fe tjetër që e kundërshton besimin tim, është gjithashtu e vërtetë”. Zgjidhja më e thjeshtë për trurin është të pranojë njërën si të vërtetë absolute dhe ta hedhë poshtë tjetrën. Kjo përforcohet nga fakti që shumica dërrmuese e njerëzve trashëgojnë fenë e tyre nga familja dhe komuniteti ku lindin, duke e fituar atë në një moshë kur mendimi kritik ende nuk është i zhvilluar plotësisht. Siç thekson biologu Richard Dawkins, besimi nuk është rezultat i një analize të thellë krahasuese të teologjive botërore, por një “aksident gjeografik”. Kur një besim rrënjoset që në fëmijëri, ai bëhet pjesë e identitetit thelbësor të individit, dhe një sulm ndaj fesë së atij individi, perceptohet si një sulm personal.
Kur besimi bëhet zgjedhje racionale
Filozofia gjithashtu ofron shpjegime interesante për këtë fenomen. Për shembull, matematikani dhe filozofi i shekullit të 17-të, Blaise Pascal, propozoi një argument të famshëm, të njohur si ‘Kumari i Paskalit’. Ai nuk u përpoq të vërtetonte ekzistencën e Zotit kristian përmes logjikës, por argumentoi se të besoje në të ishte “basti” më racional. Nëse beson dhe Zoti ekziston, fiton gjithçka (parajsën); nëse nuk beson dhe Ai ekziston, humbet gjithçka. Ky argument, ndonëse pragmatik, zbulon një të vërtetë më të thellë: në mungesë të provave empirike, besimi bëhet një zgjedhje strategjike. Dhe që ky “bast” të ketë kuptim dhe të ofrojë ngushëllim të plotë, njeriu duhet të investohet plotësisht në të, duke e konsideruar si të vetmen mundësi të vlefshme. Nga ana tjetër, filozofë si Arthur Schopenhauer e shihnin fenë si një përgjigje ndaj vuajtjes së pashmangshme të ekzistencës. Përballë një bote shpesh të pakuptimtë dhe mizore, feja ofron një narrativë kuptimplote, një premtim për drejtësi dhe një shpresë përtej vdekjes. Që ky ngushëllim të jetë efektiv, duhet të jetë absolut.
Përplasja e kozmologjisë dhe evolucionit me librat e shenjtë
Sot, megjithatë, po vërejmë një fenomen të ri në nivel global: braktisjen graduale të fesë, veçanërisht në shoqëritë perëndimore. Rritja e arsimimit, përhapja e shkencës dhe aksesi i pakufishëm në informacion përmes internetit po e gërryejnë këtë ekskluzivitet, që deri tani, feja kishte monopol mbi të. Ky proces gërryerje ndodh sepse shkenca moderne ofron shpjegime të detajuara dhe të verifikueshme për origjinën e universit dhe të jetës, të cilat shpesh bien në kundërshtim të drejtpërdrejtë me rrëfimet e librave të shenjtë.
Kozmologjia moderne, për shembull, tregon se universi u formua rreth 13.8 miliardë vite më parë nga një ngjarje e njohur si Big Bang. Kjo linjë kohore kozmike, e mbështetur nga prova si rrezatimi kozmik i sfondit dhe zgjerimi i universit, bie ndesh me rrëfimet e krijimit si ai i Biblës, ku përmendet se Dielli, Hëna dhe yjet u krijuan ditën e katërt, pasi ishin krijuar tashmë drita dhe bimët. Kjo paraqet një problem logjik, pasi që drita nuk mund të ekzistonte para vetë yjeve, dhe bimët nuk mund të kryenin fotosintezën pa energjinë diellore.
Në mënyrë të ngjashme, Kurani, ndonëse përshkruan se qiejt dhe toka ishin një masë e vetme që u nda – një ide që disa teologë e krahasojnë me Big Bang-un – përmend malet si “kunjë” stabilizues për Tokën, një koncept që nuk qëndron. Në realitet, malet nuk e stabilizojnë Tokën. Përkundrazi, ato formohen si rezultat i lëvizjes së pllakave tektonike. Kur pllakat përplasen, toka ngritet dhe formohen malet. Pra, malet janë pasojë e lëvizjeve dhe jo mjet për t’i ndaluar ato. Tokës i jep stabilitet graviteti dhe struktura e saj e brendshme, jo kodrat apo malet në sipërfaqe. Në fakt, aty ku ka male të larta, si Himalajet, ndodhin edhe tërmetet më të forta pikërisht sepse pllakat janë ende në përplasje.
Në fushën e biologjisë, teoria e evolucionit përmes përzgjedhjes natyrore, e mbështetur nga një mal me prova nga gjenetika deri te paleontologjia, shpjegon se njeriu ndan një paraardhës të përbashkët me primatët e tjerë, një rend gjitarësh ku përfshihen vetë njerëzit, majmunët, shimpanzetë, gorillat, orangutanët dhe lemurët.
Megjithatë, besimtarët e feve monoteiste e kundërshtojnë këtë teori. Për ta, ideja se njeriu ka prejardhjen nga një paraardhës i përbashkët me majmunët është fyese. Jo pse mungojnë provat dhe se nuk është e vërtetë, por sepse bie në kundërshtim me librat e tyre të shenjtë, ku njeriu përshkruhet si krijesa e veçantë e Zotit.
Roli i trurit dhe iluzioni i përvojës shpirtërore
Duke lëvizur nga bota e jashtme te ajo e brendshme, psikologjia dhe neuroshkenca tregojnë se truri ynë është i prirur të kërkojë shpjegime dhe të shohë qëllim edhe aty ku nuk ka. Frika ekzistenciale nga vdekja është një nga shtysat më të fuqishme drejt besimit, pasi feja ofron ngushëllimin e një jete të përtejme. Një shembull interesant janë përvojat pranë vdekjes, ose siç njihet në popull “vdekjet klinike”.
Studimet tregojnë një model të qartë, se rrëfimet e njerëzve që kanë përjetuar përvoja pranë vdekjes, kanë shfaqur vizione që pasqyrojnë në mënyrë të përsosur besimet dhe ikonografinë e kulturës së tyre. Për shembull, të krishterët evropianë dhe amerikanë shpesh përshkruajnë takime me Jezusin ose engjëj në një parajsë qiellore. Myslimanët nga Lindja e Mesme rrëfejnë për takime me figura të ndritshme engjëllore, ose gjejnë veten në kopshte të gjelbra që përputhen me përshkrimet e Xhenetit.
Hindusët në Indi raportojnë se kanë takuar hyjnitë e tyre, si Yama (zoti i vdekjes) ose Krishna, dhe shpesh përjetojnë një rishikim karmik të jetës së tyre. Budistët tibetianë mund të përjetojnë vizione të “Dritës së Qartë” ose të takojnë Budën, në përputhje me mësimet e tyre. Po aq domethënës është fakti se hebrenjtë mund të shohin figura nga Tora si Moisiu, ndërsa ateistët dhe agnostikët zakonisht nuk shohin figura fetare fare; ata priren të raportojnë takime me të afërm të vdekur ose thjesht një ndjenjë paqeje në një dritë të bardhë.
Nëse këto do të ishin prova objektive për jetën pas vdekjes, atëherë të gjitha fetë do të ishin njëkohësisht të vërteta, gjë që është e pamundur. Në anën tjetër, neuroshkenca sugjeron se këto përjetime të fuqishme janë produkte të trurit nën stres ekstrem, të cilat më pas interpretohen përmes filtrit të besimit të secilit.
Besimi absolut përballë transparencës globale
Kësaj tabloje të zbulimeve shkencore i shtohet edhe faktori më i fuqishëm i kohës sonë: interneti. Për herë të parë në histori, njeriu nuk jeton më i mbyllur vetëm brenda botëkuptimit të vet. Me një kërkim të thjeshtë në internet, ai mund të krahasojë pretendimet absolute të fesë së tij me ato të qindra feve të tjera, me mijëra filozofi të ndryshme dhe me prova të shumta shkencore.
Prandaj, kur i vendosim të gjitha pjesët bashkë, kuptojmë se pretendimi i çdo feje për të vërtetën absolute nuk është një akt arrogance, por një testament i fuqishëm i historisë sonë: një instinkt evolucionar për mbijetesë, një nevojë psikologjike për siguri dhe një kërkim filozofik për ngushëllim në univers. Por ajo që dikur shërbente si mjet për mbijetesë dhe bashkim, sot, në një botë të lidhur ngushtë dhe të mbushur me teknologji, rrezikon të kthehet në një burim konflikti mendimesh.
Shkenca nuk e ka ‘vrarë’ Zotin; ajo thjesht na ka dhënë një pasqyrë për të kuptuar më mirë vetveten dhe mekanizmat e brendshëm që na shtyjnë të besojmë. Sfida e shekullit të 21-të është kalimi nga besimi i verbër te kuptimi i vetëdijshëm. Kjo nuk do të thotë të braktisim fenë apo besimin, por të kuptojmë se librat e shenjtë japin udhëzime shpirtërore dhe morale, jo shpjegime shkencore për universin.
Mençuria e vërtetë nuk qëndron te bindja se kemi gjetur rrugën e vetme të drejtë, por te pranimi me përulësi se të gjithë jemi udhëtarë që kërkojmë dritë në të njëjtin univers të pafund. /Përgatiti: Inteligjenca n’3D